Piotr Dobrowolski, „Teatr i polityka. Dyskursy polityczne w polskiej dramaturgii współczesnej”,
Poznań 2019, Wydawnictwo „Poznańskie Studia Polonistyczne”, ss. 344, ISBN 978-83-65666-67-3.
Polityka to nie tylko walka o władzę, lecz także sposób kształtowania postaw światopoglądowych, sposobów rozumienia świata i interakcji społecznych. Polski teatr i dramat wpływają na polityczne dyskursy, współtworzą je i wykorzystują – dialogują z nimi, poddają próbie ich skuteczność i podważają je. W książce Teatr i polityka. Dyskursy polityczne w polskiej dramaturgii współczesnej punktem wyjścia do dyskusji dotyczącej polityczności teatru jest pytanie o efekty oddziaływania artystycznego na tle zależności wiedza/władza. W kolejnych rozdziałach prezentowana jest twórczość powołująca wizje wybranych obszarów rzeczywistości: historii i polityki historycznej, Innego, Kościoła katolickiego, sytuacji kobiet, wymogu reprodukcji oraz neoliberalizmu. Omówienie dramaturgii najnowszej (na przykładzie tekstów autorstwa m.in. Pawła Demirskiego, Jolanty Janiczak, Tomasza Śpiewaka, Artura Pałygi, Magdy Fertacz czy Michała Buszewicza) pozwala na opisanie praktyki wykorzystywania dyskursów władzy w celu osłabienia lub wzmocnienia tworzących je ideologii. Skoro polityka jest teatrem, teatr może być polityką.
Aleksandra Kosicka-Pajewska, Tomasz Sobieraj, „Stanisław Tarnowski. Szkice do portretu”,
Poznań 2019, seria: Filologia Polska nr 216, ss. 142, ISBN: 978-83-232-3540-8.
Stanisław Tarnowski odegrał wybitną rolę w życiu kulturalnym Galicji w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku. Aktywny na wielu polach zajmował eksponowane miejsca w galicyjskiej polityce, nauce i kulturze, piastując m.in. funkcję rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego. Pozostawił po sobie obfity dorobek pisarski obejmujący publicystykę społeczno-polityczną, historiografię, historię i krytykę literatury. Niniejsza książka traktuje o kilku dziedzinach twórczości hrabiego profesora, poświadczając nadzwyczajną aktywność intelektualną tego światłego konserwatysty.
Ewelina Woźniak-Czech, „Portret performatywny. Ślad, wymazywanie, nieobecność”,
Poznań 2018, Wydawnictwo Naukowe UAM, Biblioteka Przestrzeni Teorii, ss. 310, ISBN 978-83-232-3337-4.
Monografia przedstawia nowatorskie ujęcie zjawiska portretu w świetle badań estetyki performatywnej, estetyki performatywności i dramatycznej teorii literatury. Pojęcie portretu zastosowano tu w ujęciu bardzo szerokim, obejmującym dzieła literackie, malarskie i fotograficzne. Przywoływane w książce wizerunki przekraczają w znacznej mierze klasyczną definicję portretu, odsyłają nie tylko do myślenia obrazowego, ale również teatralnego, filmowego, powiązanego z zagadnieniami klasycznie rozumianego performansu, a także różnorakich sztuk przestrzennych. Każdy przypadek takiego dzieła jest wyjątkowy i operuje kategorią performatywności w sposób niepowtarzalny. W proponowanym ujęciu portrety stają się dowodem na to, że sztuki z pozoru nieperformatywne, tradycyjne, „płaskie”, zawierają w sobie olbrzymi performatywny potencjał, który w znacznej mierze wciąż czeka na odkrycie. Bez względu na czas, w którym powstały opisywane wizerunki, można w nich odnaleźć zalążek dialogu z wszystkim tym, co istnieje poza nimi. Stanowią zatem doskonały pretekst do snucia szerokiej, interdyscyplinarnej i transdyscyplinarnej refleksji na temat wielowymiarowych relacji między twórcą, dziełem i odbiorcą.
Ewa Szkudlarek, „Portrety cieni Witkacego”,
Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2017, ss. 339, ISBN 978-83-232-3321-3 .
Autorka podejmuje próbę analizy i interpretacji sfery znaczeniowej cienia w twórczości malarskiej, fotograficznej, teatralnej i literackiej Stanisława Ignacego Witkiewicza. Ze względu na bogactwo analizy i interpretacje różnorodnych obrazów malarskich, fotograficznych, teatralnych i filmowych mają charakter interdyscyplinarny, opierają się na teoriach wypracowanych przez estetykę, filozofię, antropologię kulturową, socjologię, literaturoznawstwo, historię sztuki. Publikacja uzupełnia badania poświęcone życiu i twórczości Stanisława Ignacego Witkiewicza oraz wprowadza wiele kontekstów w zakresie badań wizualnych i interdyscyplinarnych refleksji dotyczących pojęcia obrazu i cienia. Wszelkie rozważania nie ograniczają się jednak do pochwycenia i opisania wizualnych aspektów cieni, często stają się one przedmiotem refleksji ontologicznej, metafizycznej i egzystencjalnej. Formy cienia: smugi, prześwity, kontury, obrysy i zdeformowane kształty pozwalają obserwować psychologiczne mechanizmy twórczości i manierę artystyczną graniczącą z malarską kontemplacją Stanisława Ignacego Witkiewicza. Najistotniejsze w pracy jest podkreślenie znaczenia portretu i różnych walorów wizualnych cieni, które pozwalają odkryć koncepcję artystyczną Stanisława Ignacego Witkiewicza – Czystą Formę cienia. Zobrazowaniem podjętych analiz i interpretacji są w książce ilustracje – nie tylko prac Stanisława Ignacego Witkiewicza, lecz innych twórców z przełomu XIX i XX wieku będących inspiracją artysty, wskazujące na przedstawiane przez niego uniwersalne problemy ludzkiej egzystencji. Niniejsza książka jest przeznaczona dla literaturoznawców, filozofów, estetyków, teatrologów, filmoznawców, arteterapeutów, a także wszystkich zafascynowanych barwną biografią i różnorodną twórczością malarską, fotograficzną i literacką zakopiańskiego artysty.
Piotr Dobrowolski, „Wolność, równość, teatr. Pięć lat Sceny Roboczej (2012-2017)”,
Poznań 2017, Stowarzyszenie Czasu Kultury, ss. 159, ISBN 978-83-935637-5-3.
Wolność, równość, teatr. Pięć lat Sceny Roboczej nie jest książką, która cokolwiek podsumowuje czy zamyka. To zapis chwilowej świadomości na temat zjawiska –inicjatywy, idei, miejsca – które ciągle zmienia się i rozwija. Poznańskie Centrum Rezydencji Teatralnej – Scena Robocza jest żywym organizmem tworzonym przez pracujących tu ludzi, widzów i artystów. Wszyscy oni kształtują jej codzienność, traktując to miejsce nie tylko jako „scenę teatralną”, ale też „przestrzeń wolności”, „miejsce spotkań” czy „instytucję alternatywną”. Doceniając możliwości, które daje Scena, stawiają też pytania na temat sposobu jej organizacji, perspektyw rozwoju i oczekiwań na przyszłość. Ich głosy są najcenniejszym materiałem tej książki.
Monika Błaszczak, Irena Górska, Ewa Szkudlarek, „Estetyka. Między działaniem a emocją”,
Poznań 2016, Wydawnictwo „Poznańskie Studia Polonistyczne”, ss. 168, ISBN 978-83-65666-02-4.
Świat ludzkich emocji jest niezwykle dynamiczny, zmienny i barwny. Można dokonać wizualizacji każdej ludzkiej emocji i projektować obrazy literackie, malarskie, fotograficzne, teatralne i filmowe. To, w jaki sposób zostaną one zrealizowane, zależy od wyobraźni twórców. Książka Estetyka. Między działaniem a emocją to tom poświęcony wpływom emocji na różnorodne działania postaci w wybranych dramatach, powieściach i obrazach. Bohaterów współczesnych tekstów dramatycznych (autorstwa m.in. L. Amejko, P. Jurka, M. Pruchniewskiego, P. Sali czy P. Wojcieszka) oraz postaci z Witkacowskich utworów, obrazów i fotografii łączy podleganie emocjom – u jednych ulotnym, chwilowym, trudnym do uchwycenia, u innych silnym, nasyconym, intensywnym, posuniętym aż do skrajności. Każda myśl człowieka łączy się z jego emocjami. Nie można poczuć czegoś, o czym wcześniej się nie pomyślało. Wszelkie odczucia emocjonalne są reakcją na myśli projektowane w ludzkim umyśle. Autorki dokonują analizy tekstów literackich i dzieł plastycznych, ukazują postacie i zdarzenia najbardziej wyraziste pod względem emocjonalnym. Przy czym nie próbują skatalogować wszystkich typów uczuć, ale kreślą obraz najbardziej radykalnych sytuacji egzystencjalnych i emocjonalnych. Posługując się narzędziami estetyki dramatu i obrazu, łączą myślenie wizualne z dramatycznym. Poddając refleksji estetycznej ludzkie działania i emocje, pokazują, że estetyka nie jest już tradycyjną „nauką o pięknie”, ale żywym, dynamicznym dyskursem obejmującym rozmaite obszary ludzkiej rzeczywistości.
Aleksandra Kosicka-Pajewska „Kwintet warszawski. Szkic do portretu zbiorowego stołecznej inteligencji dwudziestego wieku”,
Poznań 2016, Poznańskie Studia Polonistyczne, ss. 188, ISBN: 978-83-65666-04-8.
O inteligencji i jej roli pisano sporo i różnie ją oceniano. Jest rzeczą bezsporną, iż warstwa ta zajmowała miejsce zaszczytne w tworzeniu kultury ponad podziałami w okresie porozbiorowym, a osią przewodnią w tym okresie była walka o niepodległe państwo polskie. Po roku 1918 inteligencja pod swoim przewodnictwem łączyła społeczeństwo i swoimi działaniami scalała ziemie międzyzaborowe w jeden byt państwowy. Przedstawiciele inteligencji przystąpili po zakończonej wojnie do budowy Drugiej Rzeczpospolitej. Największą metropolią Polski stała się Warszawa, było to miasto należące do tak zwanych stolic niepokornych. Inteligencja warszawska przystąpiła do tworzenia, z powodzeniem, miasta pięknego, nowoczesnego, zachwycającego. Pięć postaci, przedstawicieli inteligencji warszawskiej opisanych w niniejszej publikacji jest tylko przykładem wybranym z wielu podobnych żyjących w przedwojennej stolicy Polski.
„Zwrot performatywny w kulturze”, pod red. Moniki Błaszczak, Ireny Górskiej,
Poznań 2015, Wydawnictwo Naukowe UAM w Poznaniu, ss. 136, ISBN 978-83-232-2940-7.
Zwrot performatywny w kulturze stanowi wynik studencko-doktoranckiej konferencji pod takim samym tytułem zorganizowanej w maju 2014 roku przez Studenckie Koło Naukowe Estetyczno-Literackie działające w Instytucie Filologii Polskiej na Wydziale Filologii Polskiej i Klasycznej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Opublikowane w niniejszym zbiorze referaty, wskazując na różnorodność tematów, problemów, przykładów i podejść młodych badaczy,prezentują jedynie wybrane zagadnienia sytuujące się w obszarze zainteresowań performatyki. Metaforycznie rzecz ujmując, słuszne wydaje się przekonanie, że choć zwrot performatywny w kulturze dokonał się już dość dawno, to dla stawiających swoje pierwsze kroki adeptów humanistyki dokonuje się on teraz, w ich debiutach na konferencjach i w druku. W przedstawionych tekstach widać szerokie spektrum tematyki podejmowanej przez autorów, ale i zbieżność myślenia, która nadaje temu tomowi spójny i konsekwentny charakter. Pozostaje mieć nadzieję, że czytelnik skorzysta w dwójnasób – zarówno uporządkuje swoją dotychczasową wiedzę na temat performatyki, jak i odkryje nowe sposoby zastosowania performatywnych narzędzi do tych znanych, jak i tych nieanalizowanych dotąd zjawisk kulturowych.
Irena Górska, „Literatura na próbę. między literaturą a komentarzem: Różewicz – Witkacy – Kantor”,
Poznań 2013, Wydawnictwo Naukowe UAM, ss. 299, ISBN 978-83-232-2567-6.
Książka dotycząca trzech twórców: Tadeusza Różewicza, Stanisława Ignacego Witkiewicza i Tadeusza Kantora stanowi nowatorskie ujęcie problemu relacji między stwarzaniem a komentowaniem literatury widziane od strony estetyki literackiej i performatywnej. Pojęcie literatury łamiącej granice sztuk i zacierającej bariery dyscyplin pokazane zostało jako historia performatywnie rozwijającej się formy zawieszonej między projekcją a niezrealizowaniem.
Ewa Szkudlarek „Lęk w dramacie. Osiem esejów”,
Poznań 2011, Wydawnictwo Naukowe UAM, ss. 172, ISBN 978-83-232-2263-7.
Lęk w polskiej literaturze nie stał się dotychczas przedmiotem obszerniejszych badań i poświęconych tej problematyce studiów. Właściwie nie istnieje wszechstronna, jednolita i powszechnie przyjęta koncepcja lęku. Natomiast opisanie i nakreślenie zarysu historycznego tej kwestii w wielu dziedzinach nauki, kultury czy sztuki przekraczałoby ramy nie jednej książki. Lęk, którego wyobrażenie i modele scenicznej prezentacji można odczytać w dramacie nie wymaga szczegółowego psychologiczno-klinicznego rozgraniczenia czy zdefiniowania. U jego podstaw istnieje nieokreśloność, tajemniczość, obawa przed samym sobą. Lęk towarzyszył zawsze dramatowi – od tragedii antycznej do dramatu absurdu. Termin dramat lęku obejmuje przede wszystkim sztuki połączone wieloma wspólnymi elementami poetyki i estetyki dramatu, wyzwalanymi przez poruszany temat. Podstawowym celem niniejszych rozważań jest ukazanie oblicza lęku w wybranych utworach dramatycznych. Lęk jest nie tylko elementem poetyki, dominantą kompozycyjną inscenizacji teatralnej, ale także pozwala umieścić dzieło literackie w określonym kontekście artystycznym i pokazać w wielu wariantach estetycznych. Przedstawiona praca nie zajmuje się teoriami i klasyfikacją lęku. To interpretacja wybranych utworów dramatycznych (Wariat i zakonnica S. I. Witkiewicza, Ślub W. Gombrowicza, Lęki poranne S. Grochowiaka, Pułapka T. Różewicza, Dziwny pasażer T. Karpowicza, Drugi pokój Z. Herberta, Przed sklepem jubilera K. Wojtyły. Poszczególne dramaty pozwoliły dokonać prezentacji metamorfoz sfery lękowej poszczególnych bohaterów.
Piotr Dobrowolski „Estetyka odrzucenia w dramacie i teatrze współczesnym”,
Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2010, ss. 302, ISBN 978-83-232-2232-3.
Książka Estetyka odrzucenia w dramacie i teatrze współczesnym wprowadza nową kategorię estetyczną do rozważań nad szeroko pojmowaną teatralnością i sztuką sceniczną. Odrzucenie nie wiąże się dzisiaj z trwałym rozróżnieniem na chciane/niechciane, pożądane/niepożądane, ładne/brzydkie; jest raczej grą na granicy odepchnięcia i przyjęcia, będącą wynikiem zniesienia opozycji binarnych. Odrzucenie – jako rodzaj skreślania, wymazywania, korekcji – jest działaniem. Jego obserwacja i analiza opiera się na założeniach performatyki, przenoszącej zainteresowanie filozofii sztuki z dzieła na zdarzenie. Pozwala to na traktowanie całej twórczości artystycznej w kategoriach teatralnych. Monografia proponuje dyskusję na temat odpychania, odrywania, wyrzucania, detrakcji w kontekście technik twórczych artystów tak różnych, jak Samuel Beckett, Jerzy Grotowski, Tadeusz Kantor czy Tadeusz Różewicz.
„Dramatyczność i dialogowość w kulturze”, pod red. Anny Krajewskiej, Danuty Ulickiej, Piotra Dobrowolskiego,
Poznań 2010, Wydawnictwo Naukowe UAM w Poznaniu, ss. 552, ISBN 978-83-232-2103-6.
Zbiór prezentuje wypowiedzi specjalistów z wielu dziedzin: są to teatrolodzy, teoretycy i historycy literatury, językoznawcy i historycy języka, filologowie klasyczni, antropolodzy, medioznawcy, filozofowie, estetycy, filmoznawcy. Z rozważań wyłania się wspólny przedmiot badań, wyznaczony tytułowymi kategoriami dramatyczności i dialogowości zakorzenionymi we współczesnym literaturoznawstwie – w szerokim kontekście paradygmatu kultury.
Anna Krajewska „Dramatyczna teoria literatury”,
Poznań 2009, Wydawnictwo Naukowe UAM, ss. 230, ISBN 978-83-232-2024-4.
Monografia prezentująca najważniejsze współczesne propozycje filozoficzne i estetyczne poznawania literatury. Kolejne rozdziały książki konsekwentnie prowadzą do zbudowania podstaw nowej dyscypliny – dramatycznej teorii literatury. Refleksje teoretyczne zostały wpisane w interpretacje tekstów literackich. Autorka przenosi w przestrzeń swych wywodów cały „areopag” współczesnych uczonych, aby udowodnić, że utwory literackie, interpretacje estetyków, krytyków sztuki i literaturoznawców współtworzą koncepcję dramatycznego dyskursu w sztuce.
Monika Błaszczak „Ekrany i lustra w polskim dramacie współczesnym”,
Poznań 2009, Wydawnictwo Naukowe UAM, ss. 277, ISBN 978-83-7654-084-9.
Książka stawia sobie za cel próbę wyznaczenia nowej estetyki dramatycznej opartej na lustrzano-ekranowej grze. Autorka prezentuje możliwie szerokie podejście, łączące wszelkie ścieżki interpretacji prowadzące ku literaturze i teoriopoznawczej scenie dramatu istnienia. Próbuje nakreślić sytuację, w której obecność luster i ekranów w dramacie współczesnym charakteryzuje kryzys technik mimetycznych, odwołujących się do metafory „powieści – zwierciadła przechadzającego się po gościńcu”, a zmierza w kierunku prezentacji procesu zanikania lustrzanej głębi. Świat stał się jednocześnie przemierzanym traktem i drugą stroną lustra, wygodnym gościńcem i trudną opowieścią o nim. Autorka wprowadza własne koncepcje – kolażowej tożsamości medialnej, obrazów masek pustki, idei ekranowego modelu komunikacyjnego, wreszcie zarysu lustrzano-ekranowej estetyki. Pokazuje, jak z pozoru genologiczne pojęcia stają się określeniami teoriopoznawczymi, jednocześnie wyznaczając lustrzano-ekranową estetykę dramatów współczesnych. W opisie tej nowej estetyki przywoływane są najnowsze dramaty, czasem prawie nieznanych dramaturgów, jak np. Krzysztofa Rudowskiego, Pawła Sali, Roberta Kucharskiego, Pawła Jurka czy Jacka Suta, jak i klasyków, takich jak Tadeusz Różewicz, Witold Gombrowicz, Witkacy, Samuel Beckett i Jean Genet.
Anna Krajewska „Dramat współczesny. Teoria i interpretacja”,
Poznań 2005, Wydawnictwo Naukowe UAM, ss. 246, ISBN 83-232-1498-0.
Książka stanowi pierwszą próbę sformułowania teorii współczesnego dramatu polskiego, uwzględniającą ważne zjawiska i przemiany dramaturgii europejskiej XX wieku. Wyrasta z przekonania o nowej wizji literaturoznawstwa przechodzącego z narracyjnego w dramatyczne. Autorka podejmuje refleksję nad dramatycznością jako podstawową kategorią współczesności, opisującą dylematy ludzkiego poznania (tragizm, gry, aktorstwo), poszukiwania transcendencji (pustka, milczenie, niewyrażalność) oraz koncepcje wiedzy (niepewności, dialogu, dramatycznej teorii). Swoją uwagę skupia na zagadnieniach teoretycznych, estetycznych i metodologicznych. Pokazuje dramat w ujęciu dynamicznym poprzez różnorodne interpretacje autorskie. Ta oryginalna perspektywa badawcza zainteresuje literaturoznawców, teatrologów, studentów kierunków humanistycznych.
Anna Krajewska „Komedia polska dwudziestolecia międzywojennego. Tradycjonaliści i nowatorzy”,
Poznań 2004, Wydawnictwo Naukowe UAM, ss. 255, ISBN 83-232-1417-4, wyd. drugie.
Jedyne całościowe opracowanie polskiej komedii dwudziestolecia międzywojennego. Ujęcie tematu stanowi opis poetyki gatunku, wyznaczony między obszarem liryzmu a absurdu. Praca łączy dzieła tradycjonalne, drugorzędne z nowatorskimi, pokazując, jak schematy ludyczne niskiej farsy i komedii tworzą nowoczesną formułę literatury wysokiej. Książka może być wykorzystana jako podręcznik dla studentów filologii polskiej.
Irena Górska „Dramat jako filozofia dramatu. Na przykładzie twórczości Tadeusza Różewicza”,
Poznań 2004, Wydawnictwo Naukowe UAM, ss. 230, ISBN 83-232-1386-0.
Książka podejmuje kluczowe zagadnienie dla teorii nowoczesnego dramatu. Rzecz dotyczy bowiem nie tylko próby odpowiedzi na pytanie o granice gatunku literackiego, ale także o kres wpisanego weń sposobu patrzenia na świat w kategoriach ujęć całościowych oraz nowego rozumienia estetyki, a łącznie z nią pojmowania sztuki. Te trze płaszczyzny oglądu: genologiczna, teoriopoznawcza i estetyczna, sprawiają, że sens dramatu określają w pracy odniesienia teoretycznoliterackie, filozoficzne i artystyczne. Warte podkreślenia są: interdyscyplinarny charakter, nowatorskie łączenie pojęć plastycznych z dramatycznymi oraz ujęcie związków literatury z filozofią poprzez pojęcie dramatu.
Anna Krajewska „Dramat i teatr absurdu w Polsce”,
Poznań 1996, Wydawnictwo Naukowe UAM, ss. 275, ISBN 83-232-0794-1.
Książka jest próbą rekonstrukcji jednego z ważnych paradygmatów dwudziestowiecznej sztuki – teatru absurdu – w odniesieniu do polskiej dramaturgii. W planie analitycznym określanie poetyk autorskich takich twórców jak Witkacy, Gombrowicz, Białoszewski, Różewicz, Mrożek jest dokonywane w związku z kontekstem dramatu europejskiego (np. Beckett, Ionesco, Genet, Stoppard). Plan syntetyczny stwarzają kategorie opisu odnoszące się np. do formacji kulturowych XX wieku (np. postmodernizm), kierunków w sztuce współczesnej (np. kubizm, minima art., aleatoryzm), związku ze stosowanymi metodologiami badawczymi (strukturalizm, semiologia, dekonstrukcjonizm), rozważanych relacji między teatrem a światem w filozoficznym wymiarze epistemologicznej niepewności. Na uwagę zasługuje także opis widzenia twórczych wpływów nowatorskiej literatury na tragifarsową wizję ludzkiej kondycji, kształt konwencji teatralnych, zmianę rozumienia kategorii dramatyczności oraz wyznaczanie początków współczesnej estetyki.
Anna Krajewska „Komedia polska dwudziestolecia międzywojennego. Tradycjonaliści i nowatorzy”,
Wrocław 1989, Wiedza o Kulturze, ss. 180, ISBN 83-7044-001-0.
Jedyne całościowe opracowanie polskiej komedii dwudziestolecia międzywojennego. Ujęcie tematu stanowi opis poetyki gatunku, wyznaczony między obszarem liryzmu a absurdu. Praca łączy dzieła tradycjonalne, drugorzędne z nowatorskimi, pokazując, jak schematy ludyczne niskiej farsy i komedii tworzą nowoczesną formułę literatury wysokiej.